جنگ جهانی دوم، در 9 شهریور 1318 و با حمله آلمان نازی به لهستان در اروپا آغاز شد و تا 6 سال تقریبا سراسر جهان را در بر گرفت. میانه هم از این قاعده مستثنی نبود و با اشغال ایران در سال 1320 توسط متفقین جنگ را از نزدیک درک کرد.
***
قبل از بررسی آثار جنگ جهانی دوم در میانه، به طور خلاصه وار بخشی از مقاله اشغال ایران در جنگ جهانی دوم ویکی پیدیا را به عنوان مقدمه و جهت ایجاد پیش زمینه ذهنی برای دوستانی که مطالعه زیادی در این خصوص نداشته اند نقل می کنم:
آلمان در ۹ شهریور ۱۳۱۸ به لهستان حمله برد و در ۱۱ شهریور انگلیس و فرانسه به آلمان اعلام جنگ کردند. لهستان در کمتر از یک ماه از ارتش آلمان شکست خورد و زمینه برای حمله به مناطق دیگر توسط آلمان فراهم آمد.
دولت ایران در ۱۰ شهریور ۱۳۱۸ تنها یک روز پس از شروع جنگ اعلام بی‌طرفی کرد؛ و در ۱۱ شهریور نخست‌وزیر محمود جم در بیانیه‌ای رسمی نوشت:
در این موقع که متأسفانه نایره جنگ در اروپا مشتعل گردیده است دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانیه تصمیم خود را به اطلاع عموم می‌رساند که در این کارزار بی طرف مانده و بی‌طرفی خود را محفوظ می‌دارد.
در طی ماه‌های پیش از شهریور بیست متفقین چند بار از دولت ایران برای عبور مسالمت‌آمیز نیروهایشان از خاک این کشور درخواست اجازه کردند اما همواره این درخواست از طرف رضا شاه رد می‌شد.
از نمونه‌های دخالت‌های آنها در امور داخلی ایران نیز میتوان به تاریخ ۲۴ مرداد ۱۳۲۰ اشاره کرد که در آن سفیر انگلستان در تهران یادداشتی به دولت ایران تسلیم کرد که در آن تقاضا شده بود تعداد اتباع آلمانی مقیم ایران هرچه سریعتر کاهش یابد.
از طرح‌ریزی حمله نیروهای روس و انگلیس به ایران زمان دقیقی در دست نیست؛ به هر حال این واقعه در سحرگاه ۳ شهریور ۱۳۲۰ رخ داد. ساعت چهار بامداد سوم شهریور سفیر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و وزیر مختار انگلیس در تهران به دیدار علی منصور نخست وزیر وقت رفتند و طی یادداشت‌هایی مشابه، به دولت ایران اعلام کردند که به دلیل بی‌توجهی دولت ایران به درخواست‌های فوری این دو کشور در کمال تأسف ارتش دو دولت وارد خاک ایران شده‌اند. ارتش شوروی در سه جهت و سه ستون وارد خاک ایران شد. ستون اول از محور جلفا در جهت تبریز حرکت کرده و ستون دوم از راه آستارا به سوی بندر پهلوی (انزلی) و رشت پیشروی کرده و ستون سوم به ناحیهٔ مرزی شمال شرقی خراسان هجوم برد. در این تهاجم مراکز مهمی مانند تبریز و مشهد و شهرهای ساحلی دریای خزر تحت اشغال ارتش شوروی درآمدند. ارتش انگلیس هم از دو جهت به سمت ایران پیشروی کرد. یک ستون از راه خانقین وارد ایران شد و از طریق کرمانشاه و همدان خود را به قزوین رساند. ستون دوم از خاک عراق به ناحیه جنوب غربی خوزستان هجوم آورد. سرانجام در روز ۹ شهریور ارتش‌های شوروی و انگلیس در قزوین به یکدیگر ملحق شدند.
***
بمباران میانه در 3 شهریور 1320
روز 3 شهریور 1320، تعدادی از شهرهای کشور از جمله میانه توسط قوای متفقین بمباران می شود.
از یکی از شاهدان عینی شنیدم که "در آن بمباران حدود 40 میانه ای غیر نظامی کشته شدند و مردم از ترسشان به روستاهای اطراف فرار کردند، به طوری که شاید جمعا کمتر از 100 نفر در میانه مانده بودند".
ظاهرا هدف بمباران ها نابودی محل های احتمالی اختفای جاسوسان آلمانی بوده.
***
حماسه 5 شهریور
همانطور که قبلا ذکر شده، یکی از مسیر های نفوذ قوای شوروی به ایران محور جلفا - تبریز - میانه بوده.
در اولین روز حمله قوای شوروی از محور جلفا، سه مرزبان به نام های "ژاندارم سرجوخه ملک محمدی"، " سید محمد راثی هاشمی" و "عبدالله شهریاری" با رشادت تمام در برابر ارتش تا بن دندان مسلح شوروی مقاومت می کنند و تا قبل از شهادت موفق می شوند دو روز ارتش شوروی را پشت پل آهنی نگه دارند تا نیروی کمکی از راه برسد!
نیروی کمکی ای که هیچ وقت نمی رسد، چرا که ارتش رضاخان در سراسر ایران با شنیدن خبر حمله عملا منحل می شود و سربازان و افسران با انداختن سلاح هایشان از پادگان ها فرار می کنند تا راه برای نفوذ ارتش سرخ به خاک کشور هموار شود.
اما ماجرا در میانه طور دیگری ادامه پیدا می کند!
وقتی ارتش سرخ شوروی به میانه می رسد، ژاندارم های میانه به جای انداختن سلاح و فرار مانند سایرین، تصمیمی بزرگ می گیرند: مقاومت در برابر اشغالگران.
5 شهریور 1320 در میانه حماسه ای ماندگار رقم می خورد؛ ژاندارم هایی که با توجه به تعداد اندکشان می دانستند در صورت درگیری با ارتش مجهز دشمن شانسی برای پیروزی ندارند و کشته شدنشان حتمی خواهد بود، مقاومت عزتمندانه را به فرار ذلتمندانه ترجیح می دهند و راه را در قافلانکوه بر دشمن اشغالگر سد می کنند.
امروز جز تل خاکی که ظاهرا روزی یادمانی بوده و سنگ مزار مرمری که روی آن جملات زیر نقش بسته چیز بیشتری از آن حماسه باقی نمانده است:
«كُلُّ شَيءٍ هالِك اِلاّ وَجْهَهُ، آرامگاه شادروان ستوان عطاالله مجتهدی که در راه انجام وظیفه در روز پنجم شهریورماه 1320 با هفده نفر ژاندارم حین دفاع از استقلال میهن در قافلانکوه شهید و در این مکان دفن گردیده، ساختمان این قبر از وجوه هدایای ملت ایران انجام یافت بتاریخ بیست و سیم (سوم) شهریور 1326»
برای مطالعه بیشتر در این مورد: همه فرزندان شهید ایران زمین - حسن گلمحمدی
***
واگن بریتانیایی، ساخت ایالات متحده
مشخصا یکی از مهمترین علل اشغال ایران توسط متفقین، استفاده از راه آهن و جاده های ایران برای رساندن نیرو و تجهیزات از عراق و خلیج فارس به شوروی بوده است. این انتقال از طریق شبکه ای از راه آهن و جاده های ایران انجام می گرفت که به پرشین کُریدور معروف شد.
ایستگاه راه آهن میانه در آن ایام آخرین ایستگاه شمالغرب کشور بود. لذا محموله هایی که از راه آهن شمال فرستاده نمی شدند، از مسیر شمالغرب تا ایستگاه میانه می آمدند و از ایستگاه میانه بار کامیون می شدند تا از طریق جاده منتقل شوند.
این واگن یکی از یادگاری های آن روزهاست که در ایستگاه پل دختر میانه به جا مانده است!
روی پلاکی که روی این واگن نصب شده، به وضوح می توان علامت معروف War Department بریتانیا را دید. (حروف W و D و سرنیزه ای در میانشان)
در سطرهای میانی می توان اطلاعاتی مثل شماره واگن، وزن خالص 12 تن و ظرفیت 20 تن را دید.
در آخرین سطر هم سال و نام محل ساخت واگن یعنی 1942 و ایالات متحده آمریکا دیده می شود که با عبارت O.Cf اصالت آن توسط کشور مبدا یعنی بریتانیا تایید شده.
***
تسطیح 597
همانطور که در بالا آمد، انتقال تجهیزات از میانه به شوروی از طریق جاده شوسه میانه - تبریز صورت می گرفته که این جاده امروزه به نام جاده قدیم تبریز معروف است و میتوان تابلوی آنرا در سه راه آونلیق دید.
در قسمتی از این جاده، پلی وجود دارد که ظاهر و معماری آن شباهتی به پل های منطقه ندارد.
با کمی بررسی، میتوان روی این پل پلاکی دید که روی آن عباراتی به زبان روسی نوشته شده است.
وقتی این عبارات را ترجمه می کنیم، چنین متنی به دست می آید:
تسطیح 597- خدمات توپوگرافی نظامی - ارتش سرخ کارگران و دهقانان
معمای ظاهر فرنگی این پل هم این چنین حل می شود؛ روس ها این پل را ساخته اند تا سرعت انتقال تجهیزات به شوروی افزایش دهند و دردسری برای کامیون ها در این دره ایجاد نشود!
***
سیلوی میانه
در ساخت شوروی بودن سیلوی میانه شکی نیست، ولی متاسفانه بنده هنوز موفق به کسب اطلاعات جزئی تر از ساخت این سیلو نشده ام.
تنها اثری که در مورد سیلو یافته ام، عبارت Lackawanna 1942 روی یکی از ریل های منتهی به سیلو است که نشان می دهد این قطعه ریل در شرکت آمریکایی Lackawanna و در سال 1942 ساخته شده که با تاریخ اشغال میانه در جنگ جهانی دوم تطابق دارد.
***
مشخصا این موارد تمام آثار به جا مانده از جنگ جهانی دوم در میانه نیستند و این موارد تنها بخشی از این آثار بودند که بنده موفق به شناختن آن ها شده ام.
مثلا ممکن است تعداد بیشتری از واگن های مذکور در سایر ایستگاه های میانه موجود باشد، یا تعداد بیشتری از آن پل ها یا تسطیح ها در میانه ساخته شده باشد.
لذا از تمام همشهریان عزیز تقاضا دارم در صورتی که اطلاعات بیشتری از آثار این دوره جذاب تاریخی در میانه دارند، حتما با بنده تماس گرفته و موضوع را در میان بگذارند.
***
پی نوشت: جمعی از فعالان فرهنگی و اجتماعی شهرستان در نظر دارند ساعت 9:30 صبح روز پنجشنبه 5 شهریور، به مناسب سالگرد شهادت 18 ژاندارم میانه در جنگ جهانی دوم، جهت ادای احترام به ایشان، با شاخه گلی بر مزار این شهیدان حاضر شده و فاتحه ای قرائت نمایند.
لذا از کلیه همشهریان عزیز دعوت می شود در صورت تمایل در این حرکت سهیم باشند.
جهت حضور می توانید وارد جاده فرعی خاکی سربالایی (همان جاده قدیم میانه تهران) که حدود یک کیلومتر بعد از آچاچی در سمت راست قرار دارد شده و پس از گذر از زیرگذر راه آهن بقیه حاضرین را ببینید!
